Opšte informacije
Stare, čvrste, visoke zidine i kapije Niške tvrđave, koje se od prve polovine XVIII veka uzdižu na desnoj obali Nišave, ubrajaju se među najlepše i najbolje očuvane na srednjem Balkanu. Istorija utvrđenja na ovome mestu počinje u I veku n. e. kada su rimske legije utirale put novoj svetskoj civilizaciji. Građena od strane Rimljana, Vizantinaca i Srba, Tvrđava je rušena i obnavljana više puta, da bi joj konačan izgled dale Osmanlije 1730. godine. Niš je jedan od retkih gradova u svetu sa impozantnom tvrđavom u najužem centru čije se težište nije pomeralo tokom dva milenijuma. Osim dobro očuvanih masivnih kamenih zidina i kapija, u Tvrđavi se mogu videti brojni ostaci burne niške istorije.
Lokacija
Đuke Dinić bb
Površina
22,1 hektar
Visina bedema
8 metara
Širina bedema
3 metra
Ulaz
Ulaz je slobodan. Tvrđava je otvorena tokom cele godine 24 sata dnevno.
Šetnja kroz tvrđavu
- STAMBOL KAPIJA (1723) predstavlja simbol Niške tvrđave i grada Niša. Sagrađena je između 1719. i 1723. godine, po projektu graditelja tvrđave Mehmed-age i Mustafa-age iz Sofije. Mermerna ploča, koja se nalazi iznad masivne drvene kapije, postavljena je 1723. godine i obeležava završetak glavnih radova na tvrđavi. Pored bogate orijentalne ornamentike, u gornjem delu kapije nalaze se zupčaste puškarnice i kružni otvori za topove koji su korišćeni u odbrani tvrđave i grada. U zasvođenom prolazu nalazile su se prostorije za stražare i zatvorske ćelije.
- HAMAM (tursko kupatilo, 1498) – Hamam se nalazi na samom ulazu u Tvrđavu, sa leve strane. Prema osmanlijskim popisnim knjigama, postoji od 1498. godine i predstavlja najstariji sačuvan objekat u Tvrđavi iz perioda vladavine Osmanlijskog carstva. Izgrađeno je kao jednostruko kupatilo, koje su mogle koristiti ili samo žene (obično danju) ili samo muškarci (noću). Voda je do hamama dopremana glinenim cevima iz reke, gde je filtrirana i grejana pre upotrebe.
- ARSENAL (1857) – Smešten desno od ulaza u Tvrđavu, arsenal je nekad predstavljao skladište u kojem su čuvani topovi, barut, kugle za topove i drugo oružje i municija. Posebno je konstruisan i zidan u svrhu čuvanja ovako osetljivog materijala. Izgradio ga je Ismail-paša 1857. godine. Arsenal je danas izložbeni prostor Galerije savremene likovne umetnosti.
- ANTIČKE TERME (IV vek) – Smeštene na samom ulazu nekadašnjeg Naisusa, terme su bile deo procedure da se svako ko želi ući u grad mora pre toga okupati. Ovaj objekat datira iz IV veka i do danas su ostale očuvane gotovo sve prostorije koje su činile kompleks antičkog kupatila: dve centralne prostorije koje su predstavljale svlačionicu, hladno (frigidarium) i toplo kupatilo (tepidarium).
- SPOMENIK MILANU OBRENOVIĆU (1902) – Spomenik knezu, a kasnije i kralju, Milanu Obrenoviću podignut je 1902. godine, u znak zahvalnosti njemu i vojsci koja je oslobodila Niš od petovekovnog jarma osmanlijske imperije. Spomenik je simbolično otkriven na dvadesetpetogodišnjicu od oslobođenja i prvu godišnjicu smrti kralja Milana Obrenovića. Italijanski kamenorezac Vinćenco Kaliterna izradio je jedinstven spomenik u obliku puščanog metka, koji sa okolnom kompozicijom ističe simboliku oslobodilačkog rata.
- BALI-BEGOVA DŽAMIJA – Džamija je zadužbina janičarskog zapovednika Balije iz Jedrena i jedina je sačuvana džamija u Tvrđavi. Sa svojim lukovima i svodovima, kao i raskošno ukrašenim prozorima, predstavlja pravi biser orijentalne arhitekture. Prvi put se spominje 1521. godine kao manja verska bogomolja. Tek se u popisima iz 1710. godine vodi kao džamija. Danas se ovaj interesantan deo prošlosti Niša zove Salon 77 i predstavlja izložbeni prostor Galerije savremene likovne umetnosti.
- LAPIDARIJUM (I– IV vek) – Lapidarijum je jedinstvena zbirka nadgrobnih spomenika koja spada u najstarije antičke spomenike u Srbiji. Prvi put je pominje austrijski putopisac Feliks Kanic 1887.godine, tako da se može smatrati prvom postavkom muzejskih eksponata u Nišu. Nalazi se na centralnom platou Tvrđave i sastoji se od 41 spomenika iz perioda od I do IV veka. Postavku čine nadgrobni i zavetni spomenici, žrtvenici, sarkofazi i skulpture koje su uglavnom pronađene u Tvrđavi, ali i u okolini Niša i Knjaževca.
- ANTIČKA ULICA SA BAZILIKOM (II–IV vek) – Antički Naisus je u jednom periodu svog razvoja (III vek) postao „municipijum”. Takav status nije mogao imati svaki grad, već samo gradovi od većeg značaja za rimsku imperiju na određenoj teritoriji. Zbog toga je bio raskošno izgrađen i ukrašen. Deo kasnoantičke arhitekture nalazimo i u sačuvanom delu ulice sa bazilikom (II-IV vek), koja je uz „objekat sa svodovima” činila središnji, najraskošniji deo Naisusa.
- BARUTANE (1723) – Barutane potiču iz perioda nastanka same Tvrđave (1723). „Džebane”, kako su ih nazivale Osmanlije, bile su namenjene za skladištenje baruta i municije na udaljenim delovima tvrđave. Ukupno ih je bilo pet, a danas se mogu videti četiri, koje se nalaze uz severni i istočni deo bedema. To su pravougaone prizemne građevine sa masivnim, dvostrukim zidovima. Na spoljašnjim zidovima nalaze se otvori kroz koje su vojnici mogli pucati i braniti tvrđavu.
- SPOMEN-KOSTURNICA (1927) – Tokom Prvog svetskog rata, bugarska vojska bila je smeštena u Tvrđavi i koristila delove podzemnih hodnika kao tamnice i mučilišta. Najveći broj Nišlija i srpskih ustanika stradao je ovde 1917. godine nakon neuspelog Topličkog ustanka. Na mestu streljanja srpskih rodoljuba, u rovovima Tvrđave, podignuta je spomen-kosturnica, a severna kapija, kroz koju su zarobljenici dovođeni na streljanje, od tada nosi naziv „Kapija smrti”.
- PALATA SA OKTOGONOM (IV vek) – Palata je svakako najluksuzniji objekat nasleđen iz IV veka. Prema načinu gradnje, ukrasima i predmetima pronađenim u njoj, smatra se da je pripadala veoma uticajnoj ličnosti antičkog Naisusa, možda i samom caru Konstantinu. Istraženi deo o raskoši nekadašnje palate govori činjenica da je bila opremljena podnim i zidnim grejanjem, da su svi zidovi prostorija bili ukrašeni freskama, a centralna prostorija u obliku oktogona imala je bogato dekorisane podne mozaike.
Istorija tvrđave
Antička Tvrđava – Rimski grad Naissus
Istorija Niške tvrđave počinje pre više od 2 000 godina, u I veku nove ere, kada rimske legije prodiru iz pravca juga i na obali reke formiraju vojni logor. Uz vojni logor, koji se nalazio u centralnom delu današnje Tvrđave, počinje da se razvija naselje koje ubrzo prerasta u „rimski municipijum” – Naisus, o čemu svedoče zapisi grčkog geografa Klaudija Ptolomeja iz II veka.
U Naisusu je 27. februara 274. godine rođen jedan od najvećih državnika u istoriji Evrope, Konstantin Veliki. U periodu kada počinje priča o Konstantinu Velikom, antički Naisus (današnji Niš) bio je centralno mesto rimske pokrajine Gornja Mezija. Nevelik po broju stanovnika (20 000), ali značajan kao trgovački, vojni i administrativni centar, Naisus se brzo razvijao i širio van zidina utvrđenja.
Centralno gradsko jezgro, koje se nalazilo na području današnje Tvrđave, bilo je izgrađeno prema pravilima rimskog urbanizma. Centralni deo činio je raskošni trg (forum) ukrašen statuama rimskih božanstava, oko kojeg su se nalazile upravne zgrade, vojni objekti, radionice i bazilika.
Ostaci pojedinih objekata iz tog perioda mogu se i danas videti u Niškoj tvrđavi (lapidarijum, antičke terme, objekat sa svodovima, antička ulica i palata sa oktogonom).
Osmanlijska Tvrđava
Kada je knez Lazar saznao da je Niš osvojen, rekao je: „Od njega tvrđeg grada nisam imao. Kad je on osvojen, šta vrede ostali?!”
U drugoj polovini XIV veka srpski knez Lazar Hrebeljanović ojačao je bedeme Tvrđave, pripremajući se za odbranu od nadirućeg talasa osmanlijske vojske.
Kao jedno od najvažnijih strateških mesta na Balkanu, Niš se našao na njihovom udaru već 1386. godine. Nakon dvadeset pet dana neprestanih napada – grad i Tvrđava su osvojeni. Opisujući srčanu borbu za odbranu grada, osmanlijski hroničar, između ostalog, kaže za Niš: „Ovaj grad je tvrdo uporište koje liči na nakostrešenog zmaja sa jedovitim bodljama”.
Naredna četiri veka pod osmanlijskom imperijom Tvrđava nije menjala svoj izgled. Nakon poraza od Austrougarske, početkom XVIII veka, osmanlijska vojska napušta Beograd, a Niš postaje centar njihove teritorije na tlu Evrope. Kako bi osigurao postojeće granice, 19. februara 1719, sultan Ahmed III potpisuje povelju o početku izgradnje velike i snažne tvrđave na Nišavi.
Tvrđava koja se danas nalazi u centru Niša građena je u periodu od 1719. do 1730. godine. Za njenu obnovu angažovano je preko deset hiljada spahija iz četrnaest sandžaka, četrdeset carigradskih kamenorezaca, a na izgradnji bedema radilo je preko četiristo zidara. Završetak glavnih radova obeležen je postavljanjem table na Stambol kapiji 1723. godine.
